ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 7، مهر 1401 ، شماره پی در پی 77

سیر تحول معنا و کارکرد «همای» از دوران اساطیری تا دوران معاصر

صفحه (195 - 218)
آسیه بهبودی ، اسماعیل آذر (نویسنده مسئول)، حمیدرضا اردستانی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: «همای» از جمله پرندگان اساطیری است که در طول قرون گذشته تا به امروز دستمایۀ مضامین متعددی در شعر شاعران بوده است. هدف این پژوهش بررسی معنا و کارکرد هما از دوران اساطیری تا دورۀ معاصر است.

روش مطالعه: هما در شعر شاعران به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت.

یافته ها: هما در شعر تمام دوره های موردنظر یافت شد؛ در برخی کمتر و در برخی بیشتر. ویژگیهای ظاهری و اسطوره ای هما در شعر شعرا جلوه گر شده است.

نتیجه گیری: در هر دوره به فراخور تفکر حاکم بر جامعه، تصاویر ارائه شده از همای متفاوت است. در قرون اولیه با چهرۀ اسطوره ای از هما مواجه میشویم. زمانی که شاعران به مضامین مذهبی روی آوردند، هما با مفاهیم مذهبی توصیف شده است. در قرن دهم که شعرا بدنبال نوگرایی بودند تصاویر جدید و متضادی از همای بروز دادند و هرچه به دوران معاصر نزدیک میشویم از ارزش اسطوره ای هما کاسته میشود.

کلمات کلیدی
هما , اسطوره , فرّ , ویژگی همای , شعر قرن سوم تا معاصر

• اسرارنامه، نیشابوری، عطار (1384) به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• اشعار برگزیده، نادرپور، نادر (1342) تهران: کتابهای جیبی.
• برهان قاطع، تبریزی، محمدحسین خلف تبریزی (1361) به اهتمام و حواشی محمد معین، تهران: امیرکبیر.
• پژوهشی در اساطیر ایران، بهار، مهرداد (1386) تهران: آگه.
• تاریخ ادبیات در ایران صفا، ذبیح الله (1367) تهران: فردوس.
• تاریخ اساطیری ایران، آموزگار، ژاله (1374) تهران: سمت.
• حدیقه الحقیقه، سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1382) به تصحیح مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• دوزخ اما سرد، اخوان ثالث، مهدی (1379) تهران: زمستان.
• دیوان شهریار، بهجت تبریزی، محمدحسین (1391) چاپ 45، تهران: نگاه.
• دیوان، اعتصامی، پروین (1381) به کوششحسن احمدی گیوی، تهران: قطره.
• دیوان، امیرمعزی (1362) تصحیح ناصر هیری، تهران: مرزبان.
• دیوان، انوری ابیوردی، اوحدالدین (1337) به اهتمام مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• دیوان، ایرج میرزا (1353) به اهتمام محمد محجوب، تهران: اندیشه.
• دیوان، بیدل دهلوی، عبدالقادر (1341) کابل: دپوهنی وزارت و دارالتألیف ریاست.
• دیوان، حافظ شیرازی، شمس الدین محمد (1365) به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
• دیوان، حزین لاهیجی، محمدعلی (1378) به تصحیح ذبیح الله صاحبکار، تهران: سایه.
• دیوان، خاقانی، افضل الدین بدیل (1382) تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
• دیوان، خواجوی کرمانی (1389) به کوشش حمید مظهری، کرمان: انتشارات خدمات فرهنگی کرمان.
• دیوان، ساوجی، سلمان (1371) به تصحیح ابوالقاسم حالت، تهران: سلسله نشریات ما.
• دیوان، سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1388) به تصحیح تقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
• دیوان، سیف فرغانی، سیف الدین محمد (1341) به تصحیح ذبیح الله صفا، دو جلد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دیوان، صافی گلپایگانی، حاج شیخ علی (1390) آفتاب مشرقین، قم: دفتر نشر آیت الله صافی گلپایگانی.
• دیوان، صائب تبریزی (1387) جلد1-6، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
• دیوان، عارف قزوینی (1364) به اهتمام هادی حائری، تهران: جاویدان.
• دیوان، غزنوی، سیدحسن (1372) به تصحیح مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
• دیوان، فخرالدین عراقی (1381) مقدمه و تصحیح پروین قانعی، تهران: پیمان.
• دیوان، فرخی یزدی، محمد (1357) تصحیح و مقدمۀ حسین مکی، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، فروغی بسطامی (1376) تصحیح حمیدرضا قلیچخانی، تهران: روزنه.
• دیوان، قاآنی شیرازی (1363) به کوشش ناصر هیری، تهران: گلشایی.
• دیوان، کلیم کاشانی (1391) به کوشش سعید قانعی، تهران: پیمان.
• دیوان، معیری، رهی (1391) به اهتمام کیومرث کیوان، تهران: نگاه.
• دیوان، ملک الشعرای بهار، محمدتقی (1336) ج2، تهران: امیرکبیر.
• دیوان، منوچهری دامغانی، احمدبن قوس (1363) به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
• دیوان، وحشی بافقی (1392) به تصحیح سعید نفیسی، تهران: ثالث.
• راهنمای پرندگان ایران، منصوری، جمشید (1392) تهران: کتاب فرزانه.
• راهنمای زبانهای باستانی ایران، ابوالقاسمی، محسن (1388) تهران: سمت.
• سایۀ بال هما، رنجبر، مریم سادات و کازرانی، فاطمه (1391) فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارۀ11، صص193-212.
• سه کتاب، اخوان ثالث، مهدی (1390) تهران: زمستان.
• سیاه مشق، ابتهاج، هوشنگ (1397) تهران: کارنامه.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم (1382) جلد 1 و 2، بر پایۀ چاپ مسکو، تهران: هرمس.
• صحاح الفرس، نخجوانی، هندوشاه (1355) 1جلد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• عبهرالعاشقین، بقلی شیرازی، روزبهان (1383) به اهتمام هانری کربن و محمد معین، تهران: منوچهری.
• فرهنگ اساطیر و داستانواره ها در ادبیات فارسی، یاحقی، محمدجعفر (1386) تهران: فرهنگ معاصر.
• فرهنگ ایران باستان، پورداوود، ابراهیم (1382) تهران: اساطیر.
• فرهنگ بزرگ سخن، انوری، حسن (1382) چاپ دوم، تهران: سخن.
• فرهنگ فارسی، معین، محمد (1371) تهران: امیرکبیر.
• کلیات شمس، مولانا جلال الدین محمد بلخی، (1390) تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نشر خانۀ هنرمندان.
• کلیات، سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله (1367) به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
• گردباد شور جنون (سبک هندی و کلیم کاشانی)، لنگرودی، شمس (1372) تهران: نشر مرکز.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1377) تهران: مؤسسۀ لغتنامه دهخدا.
• مثنوی معنوی، مولانا جلال الدین محمد بلخی (1366) به سعی نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
• مخزن الاسرار، نظامی گنجوی، احمدبن یوسف، (1363) به اهتمام بهروز ثروتیان، تهران: توس.
• منطق الطیر، نیشابوری، عطار (1384) به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
• نوروزنامه، خیام نیشابوری (1385) به تصحیح مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.